επιστημεσ
Για το βιβλίο Τα ίχνη της εμπειρίας - Νευρωνική πλαστικότητα και η συνάντηση της βιολογίας με την ψυχανάλυση των Francois Ansermet και Pierre Magistretti (μτφρ. Βασιλική Βακάκη, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης - ΠΕΚ)
Του Γιώργου Λαμπράκου
Σε ένα από τα κείμενα της μεσαίας περιόδου του («Μια δυσκολία στον δρόμο της ψυχανάλυσης», 1917) ο Φρόιντ γράφει πως στους Νέους Χρόνους ο ανθρώπινος ναρκισσισμός δέχτηκε τρία καίρια πλήγματα: το «κοσμολογικό», που το επέφερε ο Κοπέρνικος (η Γη δεν είναι το κέντρο του ηλιακού μας συστήματος, πόσο μάλλον ολόκληρου του σύμπαντος)· το «βιολογικό», που το επέφερε ο Δαρβίνος (ο άνθρωπος δεν είναι θεϊκό, αλλά φυσικό δημιούργημα: ένα ζώο που, όπως και τα άλλα, υπόκειται στην εξέλιξη μέσω φυσικής επιλογής)· και το «ψυχολογικό», που το επέφερε ο ίδιος ο επινοητής της ψυχανάλυσης (ο άνθρωπος ελέγχεται κυρίως από το ασυνείδητο: η συνείδηση διαδραματίζει κατά τη συμπεριφορά του ρόλο πολύ μικρότερο από όσο ανέκαθεν ο ίδιος πίστευε και, κυρίως, ήθελε να πιστεύει).
Ο άνθρωπος μοιάζει να είναι ένα έρμαιο κρυφών μέχρι πρότινος δυνάμεων.
Και τα τρία πλήγματα, μα κυρίως το δεύτερο και το τρίτο, είχαν και έχουν ριζικές συνέπειες, μεταξύ άλλων, για τη σύγχρονη αντίληψη περί ελευθερίας, καθώς μοιάζει να μας οδηγούν λίγο-πολύ στον ντετερμινισμό: η μεν βιολογία στην αναγωγή της συμπεριφοράς στο εγκεφαλικό όργανο (με έμφαση στο γονιδίωμα που μας έχει κληροδοτηθεί), η δε ψυχανάλυση στην αναγωγή της συμπεριφοράς στο ψυχικό όργανο (με έμφαση στο ασυνείδητο τμήμα του). Ο άνθρωπος μοιάζει να είναι ένα έρμαιο κρυφών μέχρι πρότινος δυνάμεων που ξαφνικά, μέσω των πορισμάτων αυτών των δύο επιστημών οι οποίες γνώρισαν ραγδαία άνθηση στον 20ό αιώνα, είχαν αποκαλυφθεί και του είχαν στερήσει ένα βασικό νόημα της ύπαρξης του: το ότι η ζωή του είναι σε μεγάλο βαθμό στο χέρι του.
Είναι όμως έτσι τα πράγματα; «Ναι, και μαζί όχι ακριβώς», υποστηρίζουν ο καθηγητής παιδοψυχιατρικής και ψυχαναλυτής François Ansermet και ο καθηγητής νευροεπιστημών Pierre Magistretti, συγγραφείς του τόμου Τα ίχνη της εμπειρίας: νευρωνική πλαστικότητα και η συνάντηση της βιολογίας με την ψυχανάλυση. Με κεντρικό άξονα την επιστημονικά κατοχυρωμένη έννοια της νευρωνικής πλαστικότητας ή νευροπλαστικότητας, οι συγγραφείς πρεσβεύουν πως τα ίχνη που αφήνουν οι εμπειρίες εγγράφονται στο ασυνείδητο και το διαμορφώνουν ανάλογα, συγκροτώντας μια εσωτερική πραγματικότητα που ωστόσο δεν εμπλέκει μόνο την ψυχή, αλλά και το ίδιο το σώμα, δηλαδή τον εγκέφαλο.
Οι έρευνες του Έρικ Καντέλ (Νόμπελ Ιατρικής 2000) οδήγησαν στην ανακάλυψη της νευροπλαστικότητας κι έκτοτε πολλοί επιστήμονες διερευνούν τις συνέπειές της. Καθώς «εκείνο που αποκτάται με την εμπειρία αφήνει ένα ίχνος το οποίο τροποποιεί ό,τι υπήρχε προηγουμένως», ο εγκέφαλος αποδεικνύεται πως είναι ένα «ιδιαίτερα δυναμικό όργανο», θεωρία που ήρθε να αντικαταστήσει την καθιερωμένη άποψη για τη διαχρονική σταθερότητα του εγκεφάλου. Και όχι μόνο αυτό: μέσω της νευρογένεσης το άτομο, και δη το ενήλικο, δεν σταματά να αναπτύσσει νέους νευρώνες στον εγκέφαλό του. Οι συγγραφείς ενώνουν λοιπόν τις γνώσεις που τους προσφέρουν οι δύο τομείς στους οποίους ειδικεύονται (βιολογία-νευροεπιστήμη και ψυχιατρική-ψυχανάλυση) και, πρωτίστως μέσω της νευρωνικής πλαστικότητας, πασχίζουν να αποδείξουν το εκ πρώτης όψεως παράδοξο ότι «το άτομο φαίνεται να είναι έτσι γενετικά προκαθορισμένο ώστε να μην είναι γενετικά προκαθορισμένο», όπως επίσης ότι κάθε άτομο είναι κυριολεκτικά μοναδικό.Κάθε εμπειρία αφήνει ένα ίχνος και έτσι «ο χρόνος ενσαρκώνεται».
Κάθε εμπειρία αφήνει ένα ίχνος και έτσι «ο χρόνος ενσαρκώνεται». Όπως τονίζουν οι συγγραφείς, η έννοια του ίχνους είναι κυριολεκτική, όχι μεταφορική, και ενέχει μια τριπλή διάσταση: είναι συναπτικό (δηλαδή εγγράφεται στις συνάψεις, τις ζώνες επαφής των νευρώνων: εδώ βασίζονται στη νευροεπιστήμη), είναι ψυχικό (εδώ βασίζονται στον Φρόιντ) και τέλος είναι σημαίνον (εδώ βασίζονται στον από μια άποψη καλύτερο, και από μιαν άλλη χειρότερο, μαθητή του Φρόιντ, τον Λακάν). Η πρώτη διάσταση δίνει έμφαση στον άνθρωπο ως βιολογικό ον και στη σχέση του με το περιβάλλον, σχέση κατά την οποία εκφράζεται καθώς και μεταβάλλεται το γενετικό του φορτίο (επιγένεση). Η δεύτερη διάσταση δίνει έμφαση στον άνθρωπο ως ψυχ(ονοητ)ικό ον και κυρίως στο πώς δημιουργείται η εσωτερική του πραγματικότητα, όχι μόνο από τα πραγματικά συμβάντα της ζωής του, αλλά και από αλλεπάλληλες εσωτερικές διεργασίες που είτε τον απομακρύνουν από τα πραγματικά συμβάντα, είτε γεννούν καινούργια, φαινομενικά από το πουθενά (φαντασίωση). Η τρίτη διάσταση δίνει έμφαση στον άνθρωπο ως γλωσσικό ον που, σε συνδυασμό με τις άλλες δύο διαστάσεις, οδηγείται στα σημαινόμενα με τα οποία αντιλαμβάνεται και ερμηνεύει τον κόσμο, εξωτερικό και εσωτερικό.
Έτσι, η ανθρώπινη συμπεριφορά «καθορίζεται από την αντίληψη της εξωτερικής πραγματικότητας, αλλά και από την ασυνείδητη εσωτερική πραγματικότητα που παρεμβαίνει σε τούτη την αντίληψη». Εδώ, βιολογία και ψυχανάλυση ενώνουν τις δυνάμεις τους για να φτάσουν στο συμπέρασμα πως «η αντίληψη της εξωτερικής πραγματικότητας συνιστά μια φυσιολογία των αισθήσεων, ενώ η αντίληψη της εσωτερικής πραγματικότητας συνιστά μια φυσιολογία του ασυνειδήτου». Όπως γράφουν εύστοχα οι μελετητές, η ζωή μας είναι ένα «μόνιμο πηγαινέλα ανάμεσα στη στιγμή (εκεί όπου δρουν τα πρωταρχικά αισθητικά συστήματα) και στην ανάκληση των αναπαραστάσεων (εκεί όπου δρουν τα συστήματα μνήμης)».
Σκίτσα του Σαλβαδόρ Νταλί, σπουδές πάνω στο «κρανίο» του Σίγκμουντ Φρόιντ.
Ποιος είναι ο ρόλος του
|
ψυχαναλυτή-θεραπευτή σε αυτό το νέο θεωρητικό πλαίσιο; Εάν και εφόσον «η επιγενετική διεργασία, τελεστής της οποίας είναι η πλαστικότητα, απομακρύνει το υποκείμενο από τον γενετικό του προκαθορισμό», τότε αυτός γίνεται «ο χειριστής της πλαστικότητας», δηλαδή εκείνος που θα βοηθήσει το πάσχον υποκείμενο να ωθεί τον εαυτό του σε εμπειρίες που θα εγγράφουν ίχνη υπέρ και όχι κατά της ζωής του, χωρίς φυσικά να αγνοείται ή να παραμελείται η όποια τάση του υποκειμένου για εντροπία (η φροϋδική ορμή του θανάτου). Με άλλα λόγια, η ιδιαιτερότητα του ανθρώπου βρίσκεται στη «χαλάρωση της κληρονομικότητάς του», όπως αναφέρει ο Ηλίας Κούβελας στη χρήσιμη εισαγωγή του, επικαλούμενος μια φράση του νομπελίστα βιολόγου Φρανσουά Ζακόμπ. Ωστόσο, οι συγγραφείς παραδέχονται πως αυτή η διαδικασία ενέχει τους περιορισμούς της, βιολογικούς και ψυχικούς (καθώς και άλλους, που δεν είναι της παρούσης): στην αντίθετη περίπτωση το άτομο δεν θα μπορούσε να έχει «ταυτότητα», δηλαδή μια αρκετά σταθερή διαχρονικά κατάσταση. Το ότι δεν μπορούμε έτσι απλά να πάρουμε τη ζωή μας στα χέρια μας και να την κάνουμε ό,τι θέλουμε δεν πρέπει εντούτοις να μας κάνει να ξεχνάμε πως όχι μόνο οι πρώιμες εμπειρίες μας, αλλά κάθε νέα εμπειρία που έχουμε κατά τη διάρκεια της ζωής μας θα διαμορφώσει αναλόγως (δηλαδή προς το θετικό ή προς το αρνητικό) τον εγκέφαλό μας και συνεπώς τη ζωή μας.
Οι συγγραφείς εμπλέκουν συστηματικά στη μελέτη τους πολλές διεργασίες, από τη μάθηση και τη μνήμη έως τη δημιουργία αναπαραστάσεων και την έννοια της ορμής.
Τολμηρή, καθώς πασχίζει να φέρει κοντά δύο αρκούντως διαφορετικές θεωρήσεις για τον άνθρωπο, μα και αναγκαία, καθώς δεν επιτρέπεται οι βιολογικές επιστήμες να αγνοούν τόσο επιδεικτικά τα πορίσματα της ψυχανάλυσης και τανάπαλιν, η εν λόγω μελέτη είναι γραμμένη με προσεγμένο και γλαφυρό ύφος (οι τίτλοι των 15 κεφαλαίων είναι παιγνιωδώς διατυπωμένοι ώστε να τραβούν την προσοχή: «Η αιμομειξία και το ψυγείο», «Η Φερράρι και η νταλίκα», κ.ά.), εξηγεί κάθε βιολογική και ψυχολογική έννοια που θα δυσκόλευε τον μέσο αναγνώστη, και παράλληλα, θέλοντας και μη, ανακινεί ερωτήματα που άπτονται της φιλοσοφίας (ιδίως της υλιστικής και φυσιοκρατικής, όπου νους και εγκέφαλος, ψυχή και σώμα, είναι κατηγορικά και όχι ουσιοκρατικά διακριτές υποστάσεις). Οι συγγραφείς εμπλέκουν συστηματικά στη μελέτη τους πολλές διεργασίες, από τη μάθηση και τη μνήμη έως τη δημιουργία αναπαραστάσεων και την έννοια της ορμής. Προβαίνουν δε σε έναν ενδιαφέροντα πλην όμως επισφαλή συσχετισμό ανάμεσα στο ασυνείδητο και στην αμυγδαλή, καταλήγοντας πάντως στο ότι «το ασυνείδητο θα πρέπει να οριστεί περισσότερο δυναμικά παρά εντοπιστικά».
«Ο κύριος ασθενής με τον οποίο ασχολούμαι είναι ο ίδιος μου ο εαυτός», έγραψε ο Φρόιντ το 1897, την εποχή που ενέτεινε την περίφημη αυτοανάλυσή του η οποία έμελλε να καταλήξει στη συγγραφή του σημαντικότερου έργου στις ανθρωπιστικές επιστήμες του 20ούαιώνα (Η ερμηνεία των ονείρων, 1900). Αυτό θεωρώ πως είναι και το αισιόδοξο πνεύμα με το οποίο είναι γραμμένα τα Ίχνη της εμπειρίας: η νευρωνική πλαστικότητα ανοίγει νέους δρόμους για βελτίωση της ψυχικής και σωματικής υγείας μέσω και της (αυτο)ανάλυσης, διανοίγοντας συγχρόνως τη δυνατότητα για τη μόνη εσώτερη ελευθερία που μπορούμε μάλλον να αποκτήσουμε. Η συγκεκριμένη ελπιδοφόρα προοπτική επιβεβαιώνει αυτό που θα ονόμαζα «πεσιμιστικό οπτιμισμό» του Φρόιντ σχετικά με τη δυνατότητα βελτίωσης του πάσχοντος υποκειμένου, κάτι που το 1895 είχε ονομάσει μετατροπή της «υστερικής εξαθλίωσης σε κοινή δυστυχία». Ή, όπως το εξέφρασε ο Καρούζος, το πώς να βρούμε τον τρόπο «να υπάρχουμε κάπως αναπαυτικά δυστυχισμένοι». Δεν είναι το παν, δεν είναι όμως και λίγο.
* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΛΑΜΠΡΑΚΟΣ είναι συγγραφέας και μεταφραστής.
~~~~~~~~~~~~~
Π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν α
ΕυχαριστίεςΠρόλογος στην ελληνική έκδοση
Πρόλογος
1 Η πολική αρκούδα και η φάλαινα
Τι συνεπάγεται η πλαστικότητα
2 Ο Ντιέγκο και ο Χάυντν
Αντίληψη και αναμνήσεις
3 Ένα αίσθημα αναστολής στις όχθες της λίμνης Τραζιμένο
Η μοίρα της αντίληψης
4 Aplysia, αρουραίος, άνθρωπος
Από την εμπειρία στο ίχνος
5 Ξεχνώντας το όνομα του Σινιορέλλι
Συναπτικό ίχνος και ψυχικό ίχνος
6 Η Κλαίρη και ο πάπας
Αντιλήψεις και συναισθήματα
7 Το γάλα και ο ήχος της πόρτας
Ψυχικά ίχνη και σωματικές καταστάσεις
8 Άνθρωπος και λύκος
Φαντασίωση, αντικείμενο και πράξη
9 Ένα απρόσμενο τηλεφώνημα
Προέλευση και κατάληξη των ορμών
10 Η αιμομειξία και το ψυγείο
Ηδονή και δυσαρέσκεια
11 Φρόυντ και Τζέιμς
Ας συνοψίσουμε...
12 Ήξεις, αφήξεις ουκ εν τω πολέμω θνήξεις
Η πλαστικότητα του γίγνεσθαι και το γίγνεσθαι της πλαστικότητας
13 Το ζεύγος μπροστά στο κόκκινο φανάρι
Οι επιδράσεις της εσωτερικής πραγματικότητας
14 Η ώρα των ιχνών
Ασυνείδητο, μνήμη και απώθηση
15 Η Φερράρι και η νταλίκα
Πέρα από το φαντασιακό σενάριο
Επίλογος
Βιβλιογραφία
~~~~~~~~~~~~~~~
Τα ίχνη της εμπειρίας
Νευρωνική πλαστικότητα και η συνάντηση της βιολογίας με την ψυχανάλυση
Francois Ansermet, Pierre Magistretti
Μτφρ. Βασιλική Βακάκη
Επιμ. Ηλίας Κούβελας, Νίκος Κουμπιάς, Μαριλένα Παπαϊωάννου
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2015
Σελ. 236, τιμή εκδότη: €18,00
_____________________
